Ενσυναίσθηση: πώς να την καλλιεργήσουμε στα παιδιά μας;

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ : Συμβουλές για γονείς

Περιγραφή

Πολλές φορές ο όρος ενσυναίσθηση μπορεί να δυσκολεύει στην κατανόηση του. Ίσως να ακούγεται γενικός ή να συγχέεται με τη συμπόνια και τη λύπηση. Συχνά, οι γονείς πιστεύουν ότι ενσυναίσθηση σημαίνει να καλύπτουν την κάθε ανάγκη του  παιδιού, προκειμένου να είναι χαρούμενο και να μην έρθει αντιμέτωπο με δύσκολα συναισθήματα. Στην πραγματικότητα όμως είναι κάτι αρκετά διαφορετικό.

Τι είναι η ενσυναίσθηση;
Ενσυναίσθηση είναι η δυνατότητα του ατόμου να μπει στη θέση του άλλου και να αισθανθεί όπως εκείνος, να αισθανθεί δηλαδή πέρα από τα όρια του εαυτού του.

Ενσυναίσθηση δε σημαίνει συγχώνευση, ότι οι δύο γίνονται ένας, αλλά χρειάζεται η διάκριση να είναι ξεκάθαρη και να μην αισθάνεται κανείς ότι «χάνει» τον εαυτό του. Αποτελεί ένα βασικό στοιχείο για την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης του παιδιού και τη δημιουργία υγιών και ευτυχισμένων διαπροσωπικών σχέσεων.

Η ενσυναίσθηση, η πρώτη ουσιαστική αρετή της ηθικής νοημοσύνης, είναι η ικανότητα να ταυτιζόμαστε και να αισθανόμαστε τις ανησυχίες ενός άλλου ατόμου. Είναι το ισχυρό συναίσθημα που σταματά τη βίαιη και σκληρή συμπεριφορά και μας προτρέπει να συμπεριφερόμαστε με ευγένεια στους άλλους. Η ενσυναίσθηση των νηπίων εξαρτάται από τους ασφαλείς δεσμούς που έχουν αναπτύξει και στον τρόπο με τον οποίο το ίδιο το παιδί αντιμετωπίζεται από τους άλλους όταν βιώνει καταστάσεις πόνου ή όταν χρειάζεται βοήθεια (Craig & Baucum, 2007).

Πότε εμφανίζεται η ενσυναίσθηση;
Επειδή η ενσυναίσθηση προκύπτει φυσικά και αρκετά νωρίς, τα παιδιά μας γεννιούνται με ένα τεράστιο ενσωματωμένο πλεονέκτημα για την ηθική τους ανάπτυξη. Αλλά, η ανάπτυξη αυτής της θαυμάσιας ικανότητας των παιδιών μας να συμπονούν τους άλλους, δεν αποτελεί εγγύηση. Παρόλο που τα παιδιά γεννιούνται με την ικανότητα για ενσυναίσθηση, αυτή πρέπει να καλλιεργηθεί σωστά, διαφορετικά θα παραμείνει αδρανής.

Σύμφωνα με τον Hoffman η ενσυναίσθηση εμφανίζεται νωρίς στη ζωή του παιδιού και βελτιώνεται κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Τα μικρά παιδιά δεν μπορούν να διακρίνουν τα συναισθήματά τους από τα συναισθήματα των άλλων, ενώ περιστασιακά μόνο λαμβάνουν υπόψη τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων.

Επίσης, κάποιες φορές απαντούν στα συναισθήματα των άλλων εκδηλώνοντας και αυτά το ίδιο συναίσθημα. Ένα μικρό παιδί μπορεί δηλαδή να κλάψει όταν ακούσει κάποιο άλλο παιδί να κλαίει. Κατά τη διάρκεια της πρώιμης παιδικής ηλικίας τα παιδιά έχουν την τάση να δρουν και να συμπεριφέρονται με τρόπους που δείχνουν την επικέντρωσή τους στις δικές τους ανάγκες και επιθυμίες.

Συνήθως, απαντούν στις συναισθηματικές εκδηλώσεις των άλλων με τρόπους που τα ίδια βρίσκουν επιθυμητούς ή ανακουφιστικούς (Πουρκός, 2003). Όταν πλέον τα παιδιά αναπτύσσουν την ικανότητα να μπουν στην οπτική θέση των άλλων, μπορούν πλέον σταδιακά να αρχίσουν να αναγνωρίζουν και να αποκτούν επίγνωση των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων.

Μέχρι το τέλος της παιδικής ηλικίας, οι απαντήσεις των παιδιών που στηρίζονται στην ενσυναίσθηση περιορίζονται στα συναισθήματα οικείων προσώπων μέσα σε οικογενειακές καταστάσεις. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι πιθανό να απαντήσουν λαμβάνοντας υπόψη τα συναισθήματα των άλλων σε καθημερινά συμβάντα που προκαλούνται σε οικεία άτομα ή αντικείμενα του οικογενειακού περιβάλλοντος.

Τα στάδια της ενσυναίσθησης

• Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης, με βάση τον Hoffman, περνάει μέσα από τουλάχιστον τέσσερα στάδια, εκ των οποίων το πρώτο στάδιο είναι η συναισθηματική μετάδοση, ενώ δεν είναι ξεκάθαρο κατά πόσο μπορεί να διακρίνει ότι τα συναισθήματα ανήκουν σε άλλο άτομο (ένα παιδί θα κλάψει όταν ακούσει κάποιο άλλο παιδί να κλαίει).
• Το δεύτερο στάδιο ξεκινά κατά το δεύτερο έτος της ηλικίας του παιδιού και το παιδί μπορεί να διαφοροποιήσει τον εαυτό του από τους άλλους, ενώ εκφράζει ακόμη μια εγωκεντρική ενσυναίσθηση.
• Κατά το τρίτο έτος της ηλικίας το παιδί διανύει το τρίτο στάδιο όπου μπορεί πλέον να πάρει την οπτική γωνία του άλλου και να προσφέρει κάτι σε άλλο άτομο κρίνοντας ότι το χρειάζεται.
• Κατά την μέση παιδική ηλικία το παιδί βρίσκεται στο τέταρτο στάδιο ανάπτυξης της ενσυναίσθησης. Στο στάδιο αυτό το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι το ίδιο και οι άλλοι είναι ανεξάρτητα πρόσωπα, όπου τα συναισθήματα είναι μοναδικά για το κάθε άτομο.
• Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης επηρεάζεται από τη γνωστική ανάπτυξη, την αύξηση της ικανότητας διαφοροποίησης του ατόμου από τα άλλα άτομα και την δυνατότητα του ατόμου να μπορεί να πάρει την οπτική γωνία ενός άλλου ατόμου.
• Πολύ συχνά οι γονείς αναρωτιούνται πως μπορούν οι ίδιοι να βοηθήσουν ώστε τα παιδιά τους να αποκτήσουν την ικανότητα της ενσυναίσθησης. 

Είναι καλό να θυμάστε ότι ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο τα παιδιά μαθαίνουν την ενσυναίσθηση, είναι μέσα από δικές τους μαρτυρίες ή από τα ίδια τα βιώματά τους.

Πώς θα βοηθήσουν οι γονείς να αναπτύξουν τα παιδιά τους την ενσυναίσθηση;

1. Επισημάνετε τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων στο παιδί σας
Βοηθήστε το παιδί σας να αντιληφθεί τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων τονίζοντας τις εκφράσεις προσώπου, τη στάση του σώματος και τη συμπεριφορά των ανθρώπων σε διαφορετικές συναισθηματικές καταστάσεις. Μερικοί τρόποι με τους οποίους μπορείτε να το κάνετε αυτό είναι με τη χρήση εικόνων ή αφισών από παιδικά βιβλία, με την περιγραφή του βλέμματος του αγαπημένου τηλεοπτικού χαρακτήρα του παιδιού σας, ή με τη χρήση ενός καθρέφτη, με τον οποίο το παιδί, σας δείχνει την έκφραση του προσώπου του για διαφορετικά συναισθήματα (π.χ. λυπημένος, χαρούμενος, θυμωμένος)

2. Υποδυθείτε ρόλους για να τονίσετε τα συναισθήματα των άλλων
Η παιδική ηλικία είναι συνήθως η καλύτερη στιγμή για να υποδυθεί ρόλους το παιδί σας, οπότε, χρησιμοποιήστε αυτό προς όφελός σας. Εκ περιτροπής, αλλάξετε ρόλους με το παιδί σας και υποδυθείτε ότι το παιδί σας βρίσκεται σε κάποια κατάσταση. Ζητήστε από το παιδί σας να υποστηρίξει την πλευρά του άλλου ατόμου και ρωτήστε το, «Πώς θα αισθανόσουν στη θέση του;»

Στα μικρότερα παιδιά ίσως αρέσει περισσότερο αυτή η διαδικασία «θεάτρου» αν χρησιμοποιηθούν μαριονέττες, κούκλες ή φιγουρίνια.

3. Ζητήστε από το παιδί σας να φανταστεί τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων
Βοηθήστε το παιδί σας να συνδεθεί με τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων κάνοντας το να φανταστεί πώς αισθάνονται άλλοι σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ίσως να θέλετε να ξεκινήσετε με ανθρώπους τους οποίους γνωρίζουν προσωπικά και στη συνέχεια να συμπεριλάβετε ακόμη και αγνώστους.

Για παράδειγμα: Το παιδί σας έφτιαξε μία ξεχωριστή κάρτα γενεθλίων για τον εξάδελφό του. Πείτε στο παιδί σας να φανταστεί πώς θα αισθανθεί ο εξάδελφός του μετά την παραλαβή της κάρτας. Ρωτήστε και πάλι το παιδί σας, «Πώς θα αισθανόσουν στη θέση του;»

4. Επαινέστε το παιδί σας για τις ευαίσθητες και ευγενικές του πράξεις
Ένας από τους πιο απλούς και αποτελεσματικούς τρόπους για την ενίσχυση οποιασδήποτε συμπεριφοράς είναι ο έπαινος της πράξης αμέσως μόλις συμβεί.  Έτσι, όταν παρατηρήσουμε ότι τα παιδιά μας είναι ευγενικά και συμπονετικά, θα πρέπει να τους εκφράσουμε την ικανοποίησή μας για αυτό.

Το παιδί για να μπορέσει να μιλήσει για τα συναισθήματα του, αλλά και για να κατανοήσει τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές των ανθρώπων γύρω του χρειάζεται πρωτίστως να μπορεί να ονομάσει τα συναισθήματα. Ένας τρόπος είναι να λεκτικοποιήσει ο γονέας το συναίσθημα ή την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το παιδί.

Για παράδειγμα, αν σε μια συναναστροφή μιλήσει με ευγένεια μπορεί ο γονιός να του πει ότι ήταν πολύ ευγενική αυτή η κίνησή του. Ή αν για παράδειγμα  σταθεί υπεύθυνα σε μια περίσταση μπορεί ο γονιός να ονομάσει αυτή του την υπευθυνότητα. Αντίστοιχα ο γονιός έχει να ονομάσει και το φόβο ή το θυμό. Αν το παιδί είναι θυμωμένο κι αυτό εκφράζεται πετώντας πράγματα είναι σημαντικό εκείνη τη στιγμή να ονομαστεί ο θυμός που αισθάνεται.

5. Πάντα να ρωτάτε «Πώς θα αισθανόσουν;»
Όταν προκύπτει μία ευκαιρία κάντε στο παιδί σας αυτή την ερώτηση, χρησιμοποιώντας καταστάσεις από βιβλία, την τηλεόραση, τις ταινίες και την πραγματική ζωή. Επίσης, είναι βοηθητικό ο γονιός να εξηγήσει πως μια συμπεριφορά μπορεί να επηρεάσει αυτόν που τη δέχεται ή ακόμα να μιλήσει για το πώς επηρεάζει τον ίδιο, και να μοιραστεί με το παιδί το δικό του συναίσθημα.

Η ενσυναίσθηση πηγάζει από τους γονείς

Η οικογένεια οφείλει να διδάξει στο παιδί πως θα ανταπεξέλθει ως προς και τα αρνητικά συναισθήματα, όχι μόνο τα θετικά. Χρειάζεται λοιπόν από μικρή ηλικία και στο βαθμό που αντιστοιχεί στην κάθε αναπτυξιακή φάση να ενισχύει την ικανότητα του παιδιού για επίλυση προβλημάτων που ανακύπτουν και μπορεί να του δημιουργήσουν και αρνητικά συναισθήματα και όχι να προσπαθεί να ωραιοποιήσει ή να αποσπάσει την προσοχή από αυτά.

Οι γονείς έχουν να δώσουν το «καλό παράδειγμα» μέσω της δικής τους στάσης. Να λειτουργήσουν δηλαδή σα μοντέλο για το παιδί, από το οποίο θα μπορέσει να μάθει και να μιμηθεί. Ο τρόπος που οι γονείς εκφράζονται και αλληλεπιδρούν παίζει πολύ βασικό ρόλο στον τρόπο που θα επιλέξει και το παιδί να αντιμετωπίσει τα συναισθήματά του αλλά και τα συναισθήματα των άλλων.

Για παράδειγμα, ένας γονιός ο οποίος δεν εκφράζει ποτέ το θυμό του και επιλέγει να τον κρύβει και να μην τον αναγνωρίζει, όταν το παιδί του θυμώνει τότε ίσως το θεωρεί ανεξήγητο και χωρίς λόγο και τιμωρεί το παιδί μάλιστα για το θυμό του αυτό, μαθαίνοντας το τελικά ότι ο θυμός είναι ένα συναίσθημα κακό που δεν πρέπει να βιώνει. Από την άλλη ένας γονιός που αναγνωρίζει ότι και ο ίδιος μπορεί να θυμώσει, όταν αυτό συμβεί δεν είναι καταστροφικό και μπορεί αυτό να το ονομάσει μπροστά στο παιδί του δίνει ένα παράδειγμα θετικό.

Παράδειγμα ενσυναίσθησης

Για να δούμε λοιπόν ένα παράδειγμα και πως ο γονιός θα λειτουργήσει ενσυναισθητικά ή όχι. Ας υποθέσουμε ότι η οικογένεια παίζει ένα επιτραπέζιο και η λήξη του παιχνιδιού βρίσκει το παιδί να κλαίει λόγω της ήττας του. 

Στην πρώτη περίπτωση και λειτουργώντας κυρίως με οίκτο και όχι με ενσυναίσθηση, οι γονείς την επόμενη φορά που θα παίξουν με το παιδί θα το αφήσουν να κερδίσει προκειμένου να μη στεναχωρηθεί. Έτσι, καλύπτουν την ανάγκη εκείνη τη στιγμή, αλλά χάνουν την ευκαιρία να μεταδώσουν ένα σημαντικό μήνυμα στο παιδί.

Στη δεύτερη περίπτωση, οι γονείς ακούν προσεκτικά το παιδί, το ρωτούν πως νιώθει, του επιτρέπουν να ονομάσει το συναίσθημά του. Μοιράζονται μαζί του και δικά τους συναισθήματα σε αντίστοιχες περιστάσεις και του δίνουν το χώρο να στεναχωρηθεί, να θυμώσει, να απογοητευτεί και τελικά να το επεξεργαστεί και να έχει κέρδος.

Συνοψίζοντας σε μερικές βασικές οδηγίες για να λειτουργήσει κανείς με ενσυναίσθηση: Άκου, Ρώτα, Μην αποσπάς, Μην επικρίνεις, Μην προσπαθείς να διορθώσεις ή να ωραιοποιήσεις.

Μαρία Γιαννοπούλου
Ιδρυτικό Μέλος allaboutparents.gr | Positive Parenting
Ψυχολόγος ΑΠΘ, MSc
Ειδικευμένη στην Ψυχοθεραπεία Gestalt
PgD Παιδοψυχολογία Παιδιού & Εφήβου