Οι γρήγορες σωματικές και ψυχολογικές αλλαγές που υφίστανται τα παιδιά από τη γέννηση έως την εφηβεία, μπορούν να κάνουν τους γονείς και τους φροντιστές των παιδιών να αναρωτιούνται για το ποιοι είναι οι καλύτεροι τρόποι να τα υποστηρίξουν.

Τα παιδιά βιώνουν ποικίλες σωματικές και συναισθηματικές ανάγκες, ανάλογα με την ηλικία, την προσωπικότητα και το στάδιο ανάπτυξή τους. Τις τελευταίες δεκαετίες, παρατηρείται ότι τα παιδιά μπαίνουν νωρίτερα στην εφηβεία σε σχέση με το παρελθόν, φέρνοντας ένα ολοένα πρωιμότερο τέλος στην παιδική ηλικία.

Τόσο οι γενετικοί, όσο και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες επηρεάζουν την έναρξη της εφηβείας και συχνά πιστεύεται ότι η πρώιμη εμφάνισή της μπορεί, σε κάποιο βαθμό, να αντικατοπτρίζει τις ψυχικές πιέσεις που έχει βιώσει ένα παιδί.

Η περίοδος της εφηβείας χωρίζεται νοητά σε τρία στάδια:

  • Στην πρώιμη εφηβεία (10-14 ετών)
  • Στη μέση εφηβεία (14-17ετών)
  • Στην όψιμη εφηβεία (πάνω από 17 έτη)

Παρόλα αυτά, παρατηρείται μια ρευστότητα μεταξύ αυτών των χρονικών ορίων.

Οι αναπτυξιακές αλλαγές που φέρνει η εφηβεία μπορεί να φαντάζουν  τρομακτικές στους γονείς. Στην πραγματικότητα όμως αυτές, αν και προκαλούν έκπληξη, είναι πολύ φυσιολογικές και αναμενόμενες.

Οι σωματικές αλλαγές στην εφηβεία
Η εφηβεία χαρακτηρίζεται από σωματικές αλλαγές, οι οποίες συμβαίνουν υπό την επίδραση των ορμονών. Η περίοδος της εφηβείας συνοδεύεται από μία έκρηξη παραγωγής τους, τόσο της τεστοστερόνης στα αγόρια, όσο και των οιστρογόνων στα κορίτσια. Η έναρξη της περιόδου στα έφηβα κορίστια (έμμηνος ρύση) συχνά σηματοδοτεί την εισαγωγή στην εφηβεία, με ανώμαλους αρχικά κύκλους και ομαλοποίηση αυτών στην πορεία.

Κατά αντιστοιχία, στα αγόρια η σπερματογένεση συνεχίζει και ο έφηβος αποκτά ώριμα σπερματοζωάρια, ικανά να γονιμοποιήσουν τα γυναικεία ωάρια. Τα γεννητικά όργανα των εφήβων αποκτούν πιο σκούρα χρώμα. Στις έφηβες οι μαστοί διογκώνονται και τείνουν να προσομοιάσουν τους μαστούς των ώριμων γυναικών. Στους εφήβους το πέος και οι όρχεις αυξάνονται σε μέγεθος. Οι επανειλημμένες στύσεις, καθώς και οι εκσπερματίσεις είναι συχνές, είτε στη διάρκεια του ύπνου (ονείρωξη,) είτε όχι.

Ο αυνανισμός και στα δύο φύλα θεωρείται αναμενόμενος στις ηλικίες αυτές και εκφράζει την ανάγκη των εφήβων να εξερευνήσουν τον εαυτό τους, σε ένα πλαίσιο συνεχούς αλλαγής.

Η ανάπτυξη τριχοφυΐας στην περιοχή των γεννητικών οργάνων και στις μασχάλες, στα χέρια και τα πόδια ξεκινά στη φάση αυτή. Επίσης, η φωνή τραχύνεται, ιδιαίτερα στα αγόρια. Η εφίδρωση εντείνεται και το δέρμα των εφήβων γίνεται πιο λιπαρό, με αρκετά συχνή την εμφάνιση ακμής και της αλλαγής στην οσμή του σώματος. Τέλος, ο έφηβος και η έφηβη βιώνουν ραγδαία αύξηση ύψους.

Οι ψυχολογικές αλλαγές στην εφηβεία
Η εφηβεία χαρακτηρίζεται, όπως προαναφέραμε, από τις ορμονικές διακυμάνσεις, οι οποίες προκαλούν έντονα ή ευμετάβλητα συναισθήματα. Οι σωματικές αλλαγές προκαλούν επίσης στους εφήβους έντονα συναισθήματα, όπως φόβο, ανησυχία και αβεβαιότητα. Αναζητούν, παράλληλα, την καινούργια θέση στην οικογένεια και την κοινωνία, κάτι το οποίο είναι επίσης αγχογόνο.

Η διαφοροποίηση από την οικογένεια & η ένταξη σε ομάδες συνομηλίκων
Στη ζωή των εφήβων, παύει να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο η οικογένεια, καθώς τη θέση αυτή λαμβάνουν οι συνομήλικοι. Στην προσπάθεια τους να διαφοροποιηθούν από την οικογένεια, αναζητούν τις ομοιότητές τους στους φίλους. Ωστόσο, ο ρυθμός ανάπτυξης των δύο φύλων, αλλά και μεταξύ εφήβων του ιδίου φύλου, είναι διαφορετικός. Για αυτό συχνά κάποιος έφηβος/η, ο οποίος πιθανό να είναι λίγο πίσω σε σχέση με έναν άλλο, μπορεί να αναστατώνεται, ανησυχώντας ότι οι άλλοι γύρω του μεγαλώνουν, ενώ ο ίδιος μένει στάσιμος.

Οι έφηβοι στρέφονται σταδιακά σε παρέες συνομηλίκων που θέλουν μια κοινή ταυτότητα, αναζητώντας από κοινού νέα πρότυπα. Αυτός αποτελεί και βασικός λόγος που πολύ συχνά πειραματίζονται και βρίσκονται σε ευάλωτες θέσεις, παρασυρόμενοι σε επικίνδυνες καταστάσεις.

Ο έφηβος προσπαθεί να βρει τη δική του ταυτότητα, καθώς αλλάζει ο ίδιος του ο εαυτός, συχνά δίχως καν να το συνειδητοποιεί. Υπάρχουν φορές που η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από χαμηλή αυτοπεποίθηση. Επίσης, η διανοητική ωρίμανση του εφήβου του δίνει τη δυνατότητα να εξερευνά υπαρξιακές ανησυχίες. Το αποτέλεσμα αυτό μπορεί να είναι εξαιρετικά εξελικτικό, αλλά και να οδηγήσει σε εμφάνιση/έναρξη ψυχικών δυσκολιών. Συγκεκριμένα, οι έφηβοι έχουν αυξημένες πιθανότητες να ταλαιπωρούνται από διατροφικές διαταραχές, κατάθλιψη, εθισμούς κ.α

Όλοι γνωρίζουμε ότι η εφηβεία είναι η χρονική περίοδος που χαρακτηρίζεται από σφοδρές συγκρούσεις. Ξέρετε όμως γιατί; Οι έφηβοι περνούν διάφορα στάδια αμφισβήτησης ή απομυθοποίησης των ενήλικων φροντιστών, στην προσπάθειά τους να διαφοροποιηθούν από αυτούς και να ενηληκιωθούν. Οι φροντιστές από την άλλη, οι οποίοι έρχονται αντιμέτωποι με ραγδαίες αλλαγές, προσπαθούν να ελέγξουν, να επιβάλουν όρια  και να επιβληθούν σε αυτούς. Ως εκ τούτου, έφηβοι και γονείς/φροντιστές/εκπαιδευτικοί και άλλες μορφές εξουσίας έρχονται σε σύγκρουση.

Η ανάπτυξη της σεξουαλικότητας
Η σεξουαλική διέγερση στην εφηβεία αξάνεται σημαντικά και ίσως ορισμένες σεξουαλικές δραστηριότητες μπορεί να ξεκινήσουν.  Οι έφηβοι αρχίζουν να εξερευνούν το δικό τους σώμα. Ο αυνανισμός είναι πιθανό να ξεκινήσει ή να αυξηθεί η συχνότητα και η έντασή του με συναισθήματα περισσότερης ή λιγότερης ενοχής.  Η στάση των εφήβων σχετικά με τη σεξουαλικότητα μεταβάλλεται αυτή την περίοδο, αλλά και η στάση άλλων ανθρώπων απέναντί τους αλλάζει. Ενδεχομένως, αυτό που ήταν αποδεκτό στην παιδική ηλικία, δε γίνεται πλέον ανεκτό κατά την εφηβεία.

Το ερωτικό «ξύπνημα» της εφηβείας χαρακτηρίζεται από ανησυχίες, πειραματισμούς, αμφισβητήσεις και κρίσεις ταυτότητας. Τα παραπάνω μπορεί να αποτελούν πηγή ευχαρίστησης, αλλά και να έχουν δυσάρεστες συνέπειες στον ψυχισμό του έφηβου ατόμου. 

Στην αρχή, οι έφηβοι μπορεί να αισθάνονται σύγχυση, όταν τους συμβαίνει μία σεξουαλική αντίδραση. Αυτή η νέα αίσθηση αποτελεί μέρος της αναπτυξιακής διαδικασίας, προς την ωρίμανση της δικής τους προσωπικότητας και αυτονομίας. Ο έφηβος μπορεί να αισθάνεται αμαρτωλός και ντροπαλός, κάτι το οποίο χρήζει διευκόλυνσης από τους ενηλίκους φροντιστές με διακριτικότητα.  

Η εικόνα σώματος, η σεξουαλική ταυτότητα & προσανατολισμός
Η ανάπτυξη  ταυτότητας, που βιώνει ένα φύλο, στηρίζεται στην αναγνώριση και κατόπιν στην αποδοχή μίας νέας εικόνας σώματος. Για αυτό, διαμορφώνεται αυτή η μεγάλη περίοδος αμφιταλάντευσης του εφήβου. Ο έφηβος έχει  ανάγκη επιτήρησης, επίβλεψης, ελέγχου του σώματος, καθώς πρόκειται για μία εργασία αναγνώρισης της εικόνας του εαυτού του.

Η σεξουαλική ταυτότητα και ο σεξουαλικός προσανατολισμός σε αυτή τη φάση διερευνώνται, τα οποία ορίζουν από ποιους ελκυόμαστε σωματικά και συναισθηματικά. Η έλξη μπορεί να αφορά άτομα του αντίθετου ή του ίδιου φύλου. Οι έφηβοι μάλιστα, έχουν σεξουαλικό προσανατολισμό ακόμα και αν δεν είναι ακόμη σεξουαλικά ενεργοί.

Το οποιοδήποτε αίσθημα ότι είναι διαφορετικοί μπορεί να προκαλέσει μεγάλη ανασφάλεια στους εφήβους ειδικά λόγω του κοινωνικού στίγματος. Μπορεί να είναι πολύ δύσκολο για τους ίδιους να αποφασίσουν να μιλήσουν στους γονείς τους για την προτίμηση τους. Έχοντας στο μυαλό τους την πιθανή αντίδραση τους μπορεί να προτιμούν να λένε ψέματα.

Ακόμη και αν διαισθανόμαστε ότι το παιδί μας έχει διαφορετικές προτιμήσεις από αυτές που εμείς αναμένουμε, κάποιες φορές μπορεί να ισχύει ενώ κάποιες άλλες όχι. Είναι σημαντικό να περιμένουμε τον έφηβό/η μας να μιλήσει όταν είναι ο ίδιος έτοιμος/η. Ορισμένοι έφηβοι δεν είναι έτοιμοι να ανακοινώσουν τη σεξουαλικότητα τους μέχρι να ενηλικιωθούν.

Διαχείριση των αλλαγών από τους γονείς

Έγκαιρη & έγκυρη ενημέρωση
Οι καλά πληροφορημένοι έφηβοι για αυτές τις αλλαγές νιώθουν περηφάνια που μεταβαίνουν από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή. Συνεπώς, η έγκαιρη και έγκυρη ενημέρωση των εφήβων για τις αλλαγές που θα έρθουν ή βιώνουν κρίνεται ζωτικής σημασίας.

Σταθερό περιβάλλον
Οι γονείς, είναι σημαντικό να εξασφαλίσουν αυτή την περίοδο των ραγδαίων αλλαγών των παιδιών τους, ένα ασφαλές, ήρεμο και πάνω από όλα, σταθερό περιβάλλον. Να είναι δίπλα στο παιδί για να επιλύσουν κάθε απορία ή προβληματισμό.
Ωστόσο, ο γονιός δεν είναι υποχρεωμένος να τα γνωρίζει όλα.

Αν οι έφηβοι παρουσιάσουν ζητήματα για τα οποία οι γονείς δεν έχουν απαντήσεις, είναι σημαντικό να απαντήσουν «δε γνωρίζω» και να συμβουλευτούν στη συνέχεια κάποιον ειδικό.

Πρόσβαση σε ειδικούς
Επίσης, είναι καλό οι έφηβοι να ξέρουν ότι αν δε νιώθουν άνετα να συζητήσουν τα θέματα που τους απασχολούν μπροστά στους γονείς, έχουν το δικαίωμα να δουν έναν ειδικό μόνοι ή να ζητήσουν από τους γονείς να περιμένουν έξω ενώ συζητούν κάποια ευαίσθητα θέματα.

Ενεργητική ακρόαση & αποδοχή
Πολλές φορές όμως, αρκεί να είναι κανείς δίπλα στο παιδί και να προσφέρει απλώς μεγάλα και ανοιχτά αυτιά για να το ακούσουν. Η αποδοχή είναι λέξη κλειδί στην εφηβεία! Η ψυχική αντοχή των γονέων εδώ, καθώς και η ψύχραιμη στάση τους, αποτελούν καταλυτικό παράγοντα στην ομαλή εξέλιξη των αναπυξιακών αλλαγών.

Ο έφηβος, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, έχει ανάγκη από μία σταθερά που μπορεί να συγκρούεται μαζί της κι αυτή να επιβιώνει. Η παρουσία του γονέα-σταθεράς σε αυτό το σημείο είναι σημαντική.

Γέφυρες επικοινωνίας
Οι γονείς παίζουν σημαντικό ρόλο στο να βοηθήσουν το παιδί να αναπτύξει μια συγκροτημένη και υγιή προσωπικότητα. Η καλή επικοινωνία, η αποδοχή, ο σεβασμός και η άνευ όρων αγάπη, είναι βασικές προϋποθέσεις για να λειτουργήσει κανείς ως στήριγμα στα παιδιά σε αυτή τη χρονοβόρα και περίπλοκη διαδικασία της διαμόρφωσης της ταυτότητάς τους.

Αυτοφροντίδα του γονέα
Τέλος, μην ξεχνάτε ότι η είσοδος των παιδιών στην εφηβεία, σηματοδοτεί και την ηλικιακή ωρίμανση των γονέων. Οι γονείς μπορεί να μην αλλάζουν, αλλά συνειδητοποιούν πώς μεγαλώνουν, εφόσον το παιδί τους οδεύει προς την ενηλικίωση. Η κάλυψη των αναγκών του γονέα λοιπόν, μέσω της αυτοφροντίδας, είναι κρίσιμης σημασίας για την ομαλή διαχείριση των οικογενειακών σχέσεων.

Μαρία Αποστολοπούλου
Ιδρυτικό Μέλος allaboutparents.gr | Positive Parenting
Ψυχολόγος
Σχεσιακή Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεύτρια
Δόκιμο Τακτικό Μέλος ΙΣΟΨ
Μέλος της Διεθνούς  Ένωσης Σχεσιακής
Ψυχανάλυσης & Ψυχοθεραπείας (IARPP)
& της Αμερικάνικης Ένωσης Ομαδικής Ψυχοθεραπείας (AGPA)