«Μαμά φοβάμαι» Οι φόβοι των παιδιών & πώς να τους αντιμετωπίσουμε

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ : Συμβουλές για γονείς

Περιγραφή

Όλα τα παιδιά και ειδικά τα μικρότερα σε ηλικία περνούν μέσα από περιόδους κατά τις οποίες αναπτύσσουν κάποιους φόβους. Οι φόβοι αυτοί είναι άλλοτε πολύ ήπιοι και άλλοτε χαρακτηρίζονται από μεγάλη ένταση. Ορισμένοι είναι πλήρως κατανοητοί στους γονείς, ενώ άλλοι φαίνονται να είναι εντελώς αδικαιολόγητοι.

Κατά την περίοδο μεταξύ 18 μηνών και 6 ετών, καθώς οι κινητικές και γνωστικές ικανότητες του παιδιού αυξάνονται, τα παιδιά έχουν όλο και περισσότερες επαφές με το περιβάλλον και περνούν μέσα από διάφορες φάσεις στον τρόπο που βιώνουν και εκφράζουν το συναίσθημα του φόβου. Οι ειδικοί θεωρούν ότι οι παιδικοί φόβοι είναι ένα φαινόμενο βιολογικά και ψυχολογικά φυσιολογικό. Ωστόσο, υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα παιδιά στο βαθμό που αισθάνονται και στους τρόπους που εκφράζουν τους φόβους τους.

Από που προέρχεται ο φόβος;
Δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς την προέλευση του φόβου, αν δηλαδή είναι έμφυτος ή αποκτάται μέσω μίμησης και της μάθησης γενικότερα. Μπορεί να πει κανείς ότι τόσο οι γενετικές καταβολές όσο και οι εμπειρίες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εμπειρία του φόβου του κάθε παιδιού. 

Όσον αφορά την ανάπτυξη φόβων ως αποτέλεσμα μάθησης, όλοι γνωρίζουμε ότι οι φόβοι μπορεί να αποτελέσουν το αποτέλεσμα μάθησης από διάφορες εμπειρίες.

Για παράδειγμα ένα παιδί που καίει το δάκτυλο του αγγίζοντας τη θερμάστρα, μαθαίνει να την αποφεύγει. Το παιδί που είχε μια δυσάρεστη εμπειρία με ένα σκυλί φοβάται γενικά τους σκύλους. Φόβοι όπως αυτοί δε χρειάζονται ιδιαίτερη εξήγηση. Το συναίσθημα που μας παρωθεί να αποφεύγουμε την επανάληψη της επαφής με κάτι που θεωρούμε ως επιβλαβές μπορεί να θεωρηθεί ότι πηγάζει από το βασικό ένστικτο για επιβίωση. 

Ο φόβος μπορούμε να πούμε ότι είναι «μεταδοτικός» και τα παιδιά μαθαίνουν να φοβούνται παρατηρώντας τις συμπεριφορές άλλων ανθρώπων και ιδιαίτερα των γονιών τους.

Φόβοι και Αναπτυξιακά Στάδια
Αν και για πολλούς γονείς οι φόβοι των παιδιών είναι παράλογοι, για τα παιδιά, τα τέρατα που παραμονεύουν στο σκοτάδι ή οι τρομακτικοί θόρυβοι που έρχονται από τη σοφίτα, υπάρχουν πραγματικά. Γύρω στα δύο τους χρόνια, τα παιδιά αρχίζουν να φοβούνται πράγματα που δεν φοβούνταν παλιά. Για παράδειγμα, τον σκύλο του γείτονα, το σκοτάδι, τον σωλήνα αποχέτευσης της μπανιέρας και τους δυνατούς θορύβους.

Σε κάθε αναπτυξιακό στάδιο τείνουν να επικρατούν διαφορετικοί φόβοι
Τα μωρά και τα νήπια μπορεί να φοβούνται τους δυνατούς θορύβους, τις ξαφνικές κινήσεις, τα μεγάλα απειλητικά αντικείμενα, τα ύψη, τους αγνώστους και τον αποχωρισμό.

Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορεί να φοβούνται το σκοτάδι, τους θορύβους τη νύχτα, τα τέρατα, τα φαντάσματα, τα σκυλιά και μήπως μείνουν μόνα τους.

Τα παιδιά σχολικής ηλικίας ίσως να φοβούνται τα φίδια, τις αράχνες, τις καταιγίδες και φυσικές καταστροφές, μήπως μείνουν μόνα στο σπίτι, έναν δάσκαλο που είναι θυμωμένος, τρομακτικές ειδήσεις ή προγράμματα στην τηλεόραση, την αποτυχία, την κριτική, την απόρριψη, τα τεστ, τη σωματική βλάβη ή τον εκφοβισμό, την ασθένεια, τους γιατρούς, τις ενέσεις, τον θάνατο.

Παρά το γεγονός ότι ο φόβος, ως έναν βαθμό, είναι κάτι συνηθισμένο στην παιδική ηλικία, η σοβαρότητα των συγκεκριμένων φοβικών αντιδράσεων μπορεί να κριθεί μόνο από τις συνέπειες, που έχουν στην καθημερινή ζωή του παιδιού.

Οι περισσότεροι φόβοι είναι παροδικοί, ενώ δεν εμποδίζουν καθόλου την ομαλή ανάπτυξη του παιδιού.

Συνήθεις παιδικοί φόβοι

Φόβος αποχωρισμού
Το άγχος των νηπίων για τον αποχωρισμό είναι μια ένδειξη ανάπτυξης. Πριν την ηλικία των 2 ετών, όταν ο γονέας φεύγει απ’ το σπίτι, το νήπιο μπορεί να ξεχάσει την απουσία του σχετικά σύντομα και να ασχοληθεί με κάτι άλλο. Μετά το 2ο έτος, το παιδί ανησυχεί για την αναχώρηση του γονέα. Ως γονείς πρέπει πάντα να λέτε στα παιδιά ότι φεύγετε από το σπίτι. Το να βγαίνετε κρυφά, μειώνει την εμπιστοσύνη των παιδιών. Ίσως βοηθήσει αν βάλετε το παιδί να ασχοληθεί με μια δραστηριότητα πριν φύγετε. Μπορεί επίσης να βοηθήσει ένα προσεγμένο τελετουργικό αποχαιρετισμού, κουνώντας το χέρι σας καθώς του λέτε γεια και στέλνοντας του φιλιά.

Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας έχουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση από τα νήπια, αλλά κατά καιρούς νιώθουν φόβο αποχωρισμού από τον γονέα όταν αρχίζει το σχολείο ή η φύλαξη από μια νταντά, όταν διανυκτερεύουν στο σπίτι κάποιου συγγενή ή μετακομίσουν σε νέο σπίτι. Είναι καλό να διευκολύνετε την προσαρμογή του παιδιού εισάγοντάς το σταδιακά σε νέες καταστάσεις. Για παράδειγμα, επισκεφθείτε το σχολείο μαζί του αρκετές φορές πριν ξεκινήσει κανονικά ή μείνετε μαζί του την πρώτη μέρα.

Φόβος της μπανιέρας
Πολλά μικρά παιδιά φοβούνται μήπως φύγουν μαζί με το νερό στο σωλήνα αποχέτευσης της μπανιέρας. Όσο κι αν προσπαθείτε να τα πείσετε με λογικά επιχειρήματα, δεν μπορείτε να τα καθησυχάσετε. Αποφύγετε να αφήσετε το νερό να στραγγίξει ενώ το παιδί είναι ακόμη στην μπανιέρα ή απλά βρίσκεται στο μπάνιο. Αν το παιδί σας δείχνει να φοβάται το νερό, μπορείτε να το αφήσετε να παίξει πρώτα με μια λεκανίτσα με νερό, μετά στο νεροχύτη και τελικά πάνω από το χείλος της μπανιέρας. Καλό είναι να μην αφήνετε μόνο του το παιδί στο μπάνιο.

Φόβος για τα σκυλιά
Τα σκυλιά γαβγίζουν, κινούνται γρήγορα και είναι απρόβλεπτα. Πολλά παιδιά τα φοβούνται. Δείξτε σεβασμό στον φόβο του παιδιού σας για άγνωστα σκυλιά. Μπορεί το ένστικτό του να είναι σωστό. Αν θέλετε να γνωρίσετε στο παιδί σας έναν φιλικό σκύλο, προσπαθήστε πρώτα να του δείξετε φωτογραφίες του σκύλου. Μετά παρατηρήστε το σκυλί από απόσταση και τελικά πλησιάστε το σκύλο μαζί του. Μπορείτε να του δείξετε πως να χαϊδεύει το σκυλί αλλά μην το πιέσετε να το χαϊδέψει κι αυτό. Αν αρνηθεί, μπορείτε να προσπαθήσετε ξανά αργότερα.

Φόβος για δυνατούς θορύβους
αρόλο που μπορεί στο νήπιό σας να αρέσει πολύ να χτυπάει ένα παιδικό ντραμ, ο δυνατός ήχος από μια ηλεκτρική σκούπα ή ένα στεγνωτήρα μαλλιών μπορεί να το τρομάζουν. Ακόμη και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορεί να αναπτύξουν φόβο για δυνατούς θορύβους. Προσπαθήστε να δίνετε περιθώριο στα παιδιά να κοιτάζουν και να ακουμπούν πράγματα στο σπίτι πριν τα ενεργοποιήσετε. Αν το παιδί έχει έντονο φόβο, αφήστε τις δουλειές που κάνουν δυνατό θόρυβο για τις ώρες που το παιδί λείπει από το σπίτι.

Φόβος για το σκοτάδι
Ο φόβος για το σκοτάδι είναι από τους πιο επίμονους φόβους της παιδικής ηλικίας και από τους τελευταίους που ξεπερνιούνται. Πολλά παιδιά κοιμούνται με φωτάκι νυκτός μέχρι και τη σχολική ηλικία. Τα μικρότερα παιδιά φοβούνται τα τέρατα και τα φίδια που κρύβονται στις σκιές του υπνοδωματίου. Μεγαλύτερα παιδιά μπορεί να φοβούνται τους κλέφτες. Αυτό που μπορεί να βοηθήσει είναι η σταδιακή μείωση του νυχτερινού φωτός. Κάποια παιδιά αποφασίζουν μόνα τους να σβήσουν τα φώτα. Είναι σημαντικό να μην πιέσετε το παιδί σας.

Πώς μπορούν να βοηθήσουν οι γονείς;

• Οι φοβίες του παιδιού σας εξαρτώνται από το επίπεδο άγχους που έχει, από προηγούμενες εμπειρίες και από την φαντασία του. Όταν οι φοβίες επιμένουν, δώστε στο παιδί σας περισσότερο χρόνο και αποφύγετε καταστάσεις που μπορεί να τις πυροδοτήσουν. Το παιδί σας μπορεί να είναι πιο έτοιμο συναισθηματικά να διαχειριστεί τους φόβους του σε μερικούς μήνες.
• Αποφύγετε τις διαλέξεις. Δε βοηθάει το παιδί αν το κοροϊδεύετε, το πιέζετε, το αγνοείτε ή προσπαθείτε να το πείσετε με λογικά επιχειρήματα. Θυμηθείτε τη δική σας παιδική ηλικία. Πόσες φορές ακούσατε φράσεις όπως: «Δεν υπάρχουν τέρατα», «Μην κάνεις σαν μωρό!», «Χάιδεψε το σκυλάκι, δεν θα σε πειράξει.»… Σας βοηθούσαν να νιώσετε καλύτερα;
• Αποδεχτείτε τους φόβους του παιδιού ως βάσιμους. Υποστηρίξτε το παιδί όταν φοβάται και καθησυχάστε το. Θυμηθείτε ότι γενικά, είναι καλό να υπάρχει ένα ποσοστό φόβου ώστε το παιδί να έχει μια φυσιολογική αίσθηση προφύλαξης. Τα παράξενα σκυλιά και οι παράξενοι άνθρωποι μπορεί να είναι πράγματι επικίνδυνοι. Όσο μεγαλώνουν τα παιδιά, αρχίζουν να αποκτούν μεγαλύτερη κατανόηση για τη σχέση μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος και τη διαφορά μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας. Επίσης, αποκτούν προσωπική εμπειρία με το αντικείμενο του φόβου τους και ανακαλύπτουν τρόπους για να διαχειριστούν τις ενδεχόμενα απειλητικές καταστάσεις. Τελικά, οι περισσότεροι φόβοι θα ξεπεραστούν ή θα γίνουν διαχειρίσιμοι.
• Δείξτε στο παιδί πώς να διαχειριστεί τους φόβους του. Τα μικρά παιδιά μπορούν να μάθουν κάποιους τρόπους αντιμετώπισης που θα τα βοηθήσουν να αισθάνονται ότι έχουν περισσότερο έλεγχο σε σχέση με το φόβο τους. Για παράδειγμα, μπορείτε να τους μάθετε να παίρνουν βαθιές αναπνοές, να χρησιμοποιούν τη φαντασία τους για να μετατρέψουν ένα τρομακτικό τέρας σε ένα αστείο τέρας, να έχουν έναν φακό δίπλα στο κρεβάτι τους όταν σβήσουν τα φώτα. Μπορείτε να κάνετε πρακτική σε διάφορους τρόπους διαχείρισης του φόβου, χρησιμοποιώντας λούτρινα ζωάκια, παίξιμο ρόλων και ζωγραφική. Μπορείτε επίσης να τους διαβάσετε κάποιες ιστορίες σχετικά με παιδιά που αντεπεξέρχονται σε τρομακτικές καταστάσεις.
• Μην πιέζετε το παιδί να αντιμετωπίσει με μιας, καταστάσεις που φοβάται γιατί το σοκ μπορεί να εντείνει το φόβο του. Η καλύτερη πρακτική είναι να το ενθαρρύνετε να αντιμετωπίσει αυτό που φοβάται σταδιακά και σε μικρές δόσεις, κάνοντας κάθε φορά κάτι περισσότερο με το οποίο το παιδί θα νιώθει άνετα.
• Μην βιάζεστε να το βοηθήσετε πριν καν αγχωθεί. Προσφέρετε τη βοήθειά σας όταν το παιδί νιώσει πραγματικά δυσφορία. Μην αντιδράτε και εσείς με φόβο και υπερβολή, έτσι ενισχύετε την αντίδραση του.
• Επαινέστε το παιδί κάθε φορά που τα καταφέρνει να κάνει κάτι που το αγχώνει. Μην του ασκείτε κριτική επειδή φοβάται.
• Αποφύγετε να το χαρακτηρίσετε ντροπαλό, αγχώδες, φοβητσιάρικο.
• Όταν μιλάτε στο παιδί για τους φόβους του, χρειάζεται να έχετε ηρεμία και σιγουριά. Ο τρόπος που του μιλάτε είναι εξίσου σημαντικός μ’ αυτά που του λέτε. Ρωτήστε το τι το φοβίζει και μιλήστε μαζί του για αυτό. Αυτό μπορεί να βοηθήσει ιδιαίτερα τα παιδιά που έζησαν ένα τραυματικό γεγονός.

Τεχνικές διαχείρισης
Για τα μικρότερα παιδιά λειτουργεί επίσης και η τεχνική της απευαισθητοποίησης: σταδιακή έκθεση στο ερέθισμα με επιμονή, ηρεμία και αδιαφορία.
Για τα μεγαλύτερα παιδιά βοηθά η τεχνική της απομόνωσης του ερεθίσματος, π.χ. «φαντάσου ότι αυτό που σε φοβίζει είναι σε ένα σύννεφο εκεί ψηλά και το βλέπουμε μαζί. Πώς νομίζεις ότι πρέπει να το καταπολεμήσουμε; Τι θα έκανε ένας φίλος σου ;» κ.τ.λ.

• Μη γίνεστε υπερπροστατευτικοί ούτε να προσπαθείτε να αποφεύγετε ή να απομακρύνετε ότι τον φοβίζει (έτσι δικαιολογείτε τους φόβους του), ούτε όμως να τον πιέζετε να ασχοληθεί με αυτό που τον φοβίζει, πχ παιδιά που φοβούνται να μπουν στη θάλασσα. Η υπερπροστασία ως μέθοδος αγωγής δεν αφήνει τα παιδιά να μεγαλώσουν, τα καθιστά συναισθηματικά αλλά και διανοητικά εξαρτημένα από τους ενήλικες του στενού περιβάλλοντος τους. Άλλη η επιθυμία του παιδιού για δεσμό και επαφή και άλλη η προσκόλληση, άλλη η συμβιωτική σχέση και άλλη η αλληλεξάρτηση παιδιά που μεγαλώνουν με γονείς διαρκώς ανήσυχους γίνονται και εκείνα διαρκώς ανησυχούμε τον τρόπο αυτό δεν χτίζουμε βασική εμπιστοσύνη, αλλά καλλιεργούμε διστακτικότητα και εξάρτηση.
• Όταν οι γονείς έχουν υψηλές απαιτήσεις από τα παιδιά τους ενώ ταυτόχρονα τους παρέχουν ελάχιστη υποστήριξη ανάλογα με ην εξελικτική φάση στην οποία βρίσκονται, το παιδί αποθαρρύνεται νιώθει μεγάλη συναισθηματική ανασφάλεια.
• Τα παιδιά χρειάζονται φροντίδα και παρακολούθηση όχι επιτήρηση.
• Ενισχύστε και πλουτίστε τα συναισθήματα του.
• Εμπιστευτείτε παιδί σας-έτσι το μαθαίνετε να εμπιστεύεται και εκείνο τον εαυτό του, αλλά και εσάς!
• Στηρίξτε το παιδί σας καθώς το ίδιο θα μάθει να αντιμετωπίζει τους φόβους του.
• Αν η φοβία του παιδιού είναι τόσο έντονη που το εμποδίζει να κάνει πράγματα που του αρέσουν, αν υπονομεύει τις φιλίες του, τη σχολική εργασία ή την οικογενειακή του ζωή, τότε ίσως χρειάζεται να ζητήσετε τη βοήθεια ειδικού.

Πότε οι φόβοι γίνονται φοβίες;
Είναι δυνατόν ορισμένοι φόβοι να εξελιχθούν σε φοβίες, οι οποίες εκδηλώνονται με έντονο άγχος ακόμα και στην ιδέα του αντικειμένου ή της κατάστασης που φοβάται το παιδί και τα οποία προσπαθεί επίμονα να αποφύγει.

Οι ενήλικες πρέπει να ανησυχήσουν και να απευθυνθούν σε κάποιον παιδοψυχολόγο αν υπάρχουν υποψίες ότι οι αντιδράσεις του παιδιού αποτελούν ενδείξεις φοβίας, δηλαδή αν:

• Είναι υπερβολικές και επίμονες
• Παρουσιάζουν μεγάλη διάρκεια και αντοχή στο χρόνο
• Είναι δυσανάλογα έντονες σε σχέση με το ερέθισμα ή την κατάσταση που τις προκάλεσε
• Συνοδεύονται από σωματικά ενοχλήματα
• Φαίνεται να αποδιοργανώνουν το παιδί και εμποδίζουν τη συμμετοχή του σε καθημερινές δραστηριότητες